Αποτελεί ιδιαίτερη τιμή και εξαιρετικό προνόμιο η ανάθεση εκφώνησης του πανηγυρικού λόγου, στη μνήμη του εορταζόμενου, σήμερα, Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω, τον οποίο ιδιαίτερα τιμούμε και ευλαβούμεθα όλοι μας, ιδιαιτέρως ο Σύλλογος των εν Θεσσαλονίκη Λιτοχωριτών.
Ο Άγιος Διονύσιος αποτελεί τη ζωντανή απόδειξη της αλήθειας του Χριστού, απολαμβάνει τιμή και δόξα στη Βασιλεία των ουρανών, εξακολουθεί να είναι ζωντανός και να αποτελεί παράδειγμα μίμησης. «Μνήμη αγίου, μίμησις αγίου», μας υπενθυμίζει η Εκκλησία, προτρέποντας να παραδειγματιστούμε από το φρόνημα και τη ζωή του.
Είναι ο Άγιος του Λιτοχώρου, του Ολύμπου, της Πιερίας, της Μακεδονίας, της Θεσσαλίας. Η ζωή του εμπνέει και αποτελεί αφύπνιση για τη συνείδησή μας να αναζητήσουμε έναν λιγότερο υλιστικό τρόπο ζωής στη δική μας καθημερινότητα.
Καυχόμαστε οι Λιτοχωρινοί γιατί ο τόπος μας απόκτησε ένα ανεκτίμητο θυσαύρισμα που ενισχύει τους κατοίκους τόσο στην πίστη τους όσο και στον βιοποριστικό τους αγώνα. Ο καλοκάγαθος Θεός επέλεξε το Λιτόχωρο και τον Όλυμπο να τα ευλογήσει με τον Άγιο Διονύσιο και το μοναστήρι του.
Σύμφωνα με τον Συναξαριστή γεννήθηκε λίγο πριν το 1500 μ.Χ. στο χωριό Σκλάταινα, σημερινή Δρακότρυπα της Καρδίτσας. Μόνασε στα Μετέωρα, κατόπιν στις Καρυές του Αγίου Όρους, στη σκήτη της μονής Καρακάλου, στη μονή Φιλοθέου, στη Βέροια, αναχώρησε και μετέβη στο Λιτόχωρο, στον Όλυμπο, από εδώ στο Πήλιο και επέστρεψε πάλι στον Όλυμπο όπου εκοιμήθη εν ειρήνη.
Ως Λιτόχωρο μας ενδιαφέρει το ιστορικό, και πραγματικά εντυπωσιακό γεγονός, της ίδρυσης, της κτίσης της ομώνυμης μονής, που ο Άγιος την αφιέρωσε στην Αγία Τριάδα. Το μοναστήρι ιδρύθηκε από τον Άγιο Διονύσιο γύρω στα 1542, επί Πατριάρχη Ιερεμίου Β’, όταν Σουλτάνος ήταν ο Σουλεϊμάν Α’. Για τον Πατριάρχη Ιερεμία Α’ να πούμε ότι πρόσφατα στις 13-1-2023 το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως τον ανακήρυξε Άγιο, γιατί, πλέον των άλλων, ενίσχυσε τον κοινοβιακό θεσμό, διατήρησε τις ορθόδοξες εκκλησίες και τα μοναστήρια από το να κατεδαφιστούν και επί των ημερών του θεμελιώθηκαν νέα μοναστήρια. Να γιατί ο Άγιος έλαβε από τον Τούρκο Αγά της περιοχής άδεια να κτίσει μοναστήρι, χάρη στα προνόμια που εξασφάλισε ο Πατριάρχης από τον Σουλτάνο.
Σε εγκυκλοπαίδειες και πρόσφατα βιβλία διαβάζουμε ότι: «Το μόνο ιστορικό τεκμήριο σχετικό με την ίδρυση, είναι ένα οθωμανικό έγγραφο, το οποίο συνιστά άδεια ανοικοδόμησης της Μονής, που εκδόθηκε το 1542 από τις τοπικές οθωμανικές αρχές (Αγάς Σάκκος). Η άδεια αυτή φυλάσσεται στο σκευοφυλάκιο και θεωρείται το ιδρυτικό έγγραφο της Μονής».
Για το Λιτόχωρο σε έντυπα και φυλλάδια διαβάζουμε ότι: «Η πρώτη έγγραφη μνεία για το Λιτόχωρο γίνεται στα 1542, όταν ο Άγιος Διονύσιος επισκέφθηκε την περιοχή και ίδρυσε το ομώνυμο μοναστήρι».
Ασφαλώς, η εκτίμηση αυτή είναι πρόχειρη και ιστορικά χωρίς τεκμηρίωση.
Για να προσδιορίσουμε τον χρόνο ίδρυσης του Λιτοχώρου ως οικισμού, μάς βοηθά το υλικό από οθωμανικά κατάστιχα απογραφών που απόκεινται στα Αρχεία της σημερινής Τουρκίας.
Η οθωμανική κυριαρχία σταδιακά επεκτάθηκε και σταθεροποιήθηκε στην ελληνική χερσόνησο κατά τον 15ο αιώνα και συνεπώς δημιουργήθηκε ο διοικητικός μηχανισμός για την οργάνωσή της από πλευράς και οικονομικής. Σήμερα, οι οθωμανικές πηγές της περιόδου εκείνης προσφέρουν πολλές πληροφορίες.
Για το δεύτερο μισό του 15ου και για τον 16ο αιώνα σώθηκαν οι εξής οθωμανικές απογραφές του σαντζακίου (περιφέρειας) των Τρικάλων, τις οποίες διενήργησαν οι Οθωμανοί τα έτη: 1454, 1466, 1485, 1506, 1521, 1540, 1570, 1592 και 1613. Το Λιτόχωρο υπαγόταν στο σαντζάκι των Τρικάλων, του οποίου τα όρια ξεπερνούσαν κατά πολύ τη σημερινή περιφέρεια της Θεσσαλίας.
Οι Οθωμανοί εγκαταστάθηκαν οριστικά στη Θεσσαλία και προκειμένου να εφαρμόσουν το φορολογικό σύστημά τους, διενήργησαν την πρώτη καταγραφή το 1395 επί σουλτάνου Βαγιαζήτ Α΄ και τη δεύτερη το 1425 επί σουλτάνου Μουράτ Β’. Το Λιτόχωρο είναι μια αξιόλογη κωμόπολη του Ολύμπου και ο οικισμός είναι της ύστερης βυζαντινής περιόδου. Εάν δεν υπήρχε με την εισβολή των Οθωμανών στην Πιερία και τη Θεσσαλία (1395), θα έπρεπε να είχε τουρκικό όνομα, όπως είχαν αρκετοί άλλοι οικισμοί. Η αρχαιότερη αναφορά του Λιτοχώρου και των οικισμών του γίνεται στην πρώτη σωζόμενη απογραφή των Οθωμανών. Στο κατάστιχο της απογραφής, εάν ένας οικισμός δεν υπήρχε στην πρώτη μη σωζόμενη απογραφή (1395 ή 1425) ο απογραφέας το σημείωνε.
Το σχήμα της επαρχιακής οργάνωσης στους αιώνες αυτούς ξεκινούσε από το σαντζάκι (μεγάλη διοικητική διαίρεση, περιφέρεια), μετά ήταν ο καζάς (διοικητική μονάδα) η οποία υποδιαιρούνταν σε ναχιγιέ (μικρή επαρχία με χωριά).
Στις οθωμανικές απογραφές πληθυσμού εγγράφεται κατά χωριό ο ενεργός πληθυσμός που έχει φοροδοτική ικανότητα. Τα κατάστιχα καταγράφουν φορολογούμενο πληθυσμό και όχι τον πραγματικό πληθυσμό, ωστόσο εμμέσως αποτυπώνουν το πληθυσμιακό μέγεθος των οικισμών. Υπάρχουν δύο κατηγορίες κατάστιχων. Πρώτον, τα αναλυτικά που περιέχουν ανθρωπωνύμια φορολογουμένων, με τα οποία είναι δυνατόν να διερευνήσουμε τη σύνθεση του πληθυσμού. Δεύτερον, τα συνοπτικά που δεν περιέχουν ανθρωπωνύμια, όπου απογράφεται το όνομα του χωριού και το σύνολο της φορολογικής του υποχρέωσης. Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι τα συνοπτικά κατάστιχα συντάσσονταν με βάση τα αναλυτικά, προκειμένου η οθωμανική διοίκηση να έχει μια συνολική εικόνα των προσόδων μιας περιοχής.
Το έργο του εντοπισμού και της ταυτοποίησης των οικισμών των κατάστιχων είναι δυσχερές. Η βασική δυσκολία εντοπίζεται στη σωστή ανάγνωση των τοπωνυμίων. Εάν εξαιρέσουμε έναν ορισμένο αριθμό τοπωνυμίων που συντηρήθηκαν έως τον 19ο αιώνα, δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες για χωριά που στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας ερημώθηκαν, μετατοπίστηκαν ή παραμένοντας στην ίδια θέση άλλαξαν ονομασία. Υπενθυμίζουμε την πιθανότητα να υπήρχαν και άλλα χωριά στις επαρχίες, τα οποία δεν καταγράφονταν τελικά σε ορισμένα κατάστιχα, κυρίως λόγω του τρόπου κάρπωσης των προσόδων τους.
Τα κατακτημένα από τους Οθωμανούς εδάφη υπάγονταν πλέον επίσημα στον Σουλτάνο ως δημόσιες γαίες και διαιρέθηκαν, ανάλογα με την έκτασή τους και το ύψος των προσόδων που επέφεραν, σε χάσια, ζιαμέτια και τιμάρια. Πρόκειται για εκτάσεις γης που η οικονομική εκμετάλλευσή τους επιδικαζόταν κατ’ αποκοπή από τον Σουλτάνο για ορισμένο χρονικό διάστημα σε φυσικά πρόσωπα, που είχαν την υποχρέωση να καταβάλουν στο Παλάτι καθορισμένα χρηματικά ποσά και αυτοί εισέπρατταν τα βασικά φορολογικά έσοδα από τη γη τους.
Η διάταξη και διάρθρωση των κατάστιχων του 15ου και 16ου αιώνα ακολουθεί τη διακριτή ενότητα εισοδημάτων (χάσια, ζιαμέτια, τιμάρια) και τη γεωγραφία της περιοχής.
Το Λιτόχωρο στους αναφερόμενους αιώνες, σύμφωνα με την οθωμανική διοικητική υποδιαίρεση των επαρχιών, ανήκε στην περιφέρεια των Τρικάλων, η οποία αντιστοιχούσε σε μεγάλο τμήμα της Κεντρικής Ελλάδας. Ήταν μέρος του καζά της Λάρισας, ο οποίος υποδιαιρούνταν με τη σειρά του στον ναχιγιέ του Πλαταμώνα, αποτελούμενο από οικισμούς.
Στα φορολογικά κατάστιχα γίνεται λόγος για το ζιαμέτι του Πλαταμώνα το οποίο σημειώνεται με το όνομα του ναχιγέ Πλαταμώνα, δηλαδή ονομάζεται έτσι από τον τόπο άντλησης των εισοδημάτων του. Στα κατάστιχα το ζιαμέτι του Πλαταμώνα αποτελείται από τον υπέρτιτλο με το όνομα του ναχιγιέ, καθώς και το όνομα του κατόχου του ζιαμετιού, ενώ συχνά αναφέρεται ποιος ήταν ο προηγούμενος κάτοχος. Από κάτω καταγράφονται τα ονόματα των οικισμών που ανήκουν στον Πλαταμώνα. Για κάθε οικισμό, π.χ. Λιτόχωρο, δίνεται ο αριθμός των νοικοκυριών, των χηρών και των αγάμων που τον απαρτίζουν και το ποσό της προσόδου.
Τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα (tahridefteri) κατέγραφαν τις φορολογήσιμες πληθυσμιακές μονάδες: τις εστίες / νοικοκυριά, τις χήρες και τους εργένηδες. Η έννοια της εστίας / νοικοκυριού δηλώνει μία οικογένεια αποτελούμενη από τους γονείς, τα ανήλικα τέκνα και ο αριθμός των μελών της υπολογίζεται σε 5 άτομα. Η έννοια της χήρας δηλώνει την επικεφαλής του νοικοκυριού που υπολογίζεται σε 4 άτομα. Το νοικοκυριό από εργένη νέο υπολογίζεται ως αυτόνομη μονάδα.
Το νόμισμα στο οποίο αναφέρεται η πρόσοδος (τα εισοδήματα) των νοικοκυριών, των χωριών κλπ είναι τα «άσπρα». Τα «άσπρα» ήταν το εθνικό νόμισμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Παραθέτω για το Λιτόχωρο αυτόνομα τέσσερα κατάστιχα των ετών 1485, 1506, 1521 και 1570.
Η απογραφή του 1485
Το συνοπτικό οθωμανικό κατάστιχο του 1485 τηρείται στα Αρχεία του Ανατολικού Τμήματος της Εθνικής Βιβλιοθήκης άγιοι «Κύριλλος και Μεθόδιος» της Σόφιας Βουλγαρίας. Πρόκειται για αντίγραφο (suret – i defter), και φέρει τη χρονολογία έτους εγίρας 890 η οποία στο χριστιανικό ημερολόγιο αντιστοιχεί στο 1485.
Το ζιαμέτι του Πλαταμώνα αναφέρεται με το όνομα του ναχιγιέ Πλαταμώνα, αποτελείται από 24 χωριά και κάτοχος της προσόδου είναι ο Χιζίρ μπέης, ενώ προηγούμενος κάτοχος ήταν ο Κασίμ μπέης. Αναγράφεται ότι η απογραφή έγινε τον μήνα Σεββάλ του έτους εγίρας 888, δηλαδή 2-30 Νοεμβρίου 1483. Καθώς σκοπός της παρούσης ομιλίας είναι αποκλειστικά το Λιτόχωρο, παραλείπω κάθε άλλη πληροφορία για το ζιαμέτι του Πλαταμώνα. Σε απολύτως πιστή μετάφραση από την οθωμανική στην ελληνική γλώσσα, να πως έχει ο τίτλος και το Λιτόχωρο με τους οικισμούς του, ενημερώνοντας ότι όλα τα νοικοκυριά τους καταγράφονται ως χριστιανικά.
Ζιαμέτι του Πλαταμώνα. Στην κατοχή του Χιζίρ μπέη, γιου του Αλί μπέη, από μεταβίβαση του Κασίμ μπέη, γιου του Κασίμ. Τον μήνα Σεββάλ του έτους οκτακόσια ογδόντα οκτώ.
Με βάση τα ανωτέρω φαίνεται λογικό ότι το Λιτόχωρο υπήρχε πολύ πριν το 1483, ότι το χωριό δεν ήταν νέο και ότι ήταν αρχαιότερο από την εμφάνιση των Οθωμανών στην Πιερία. Δημιουργήθηκε κατά τον 14ο αιώνα και προϋπήρχε της εισβολής των Οθωμανών. Περί το 1395 οι Οθωμανοί κυριεύουν την Πιερία και προελαύνουν προς την νότια Ελλάδα.
Ο οικισμός Aya Nikola (Άγιος Νικόλαος), όμορος με την Τοπόλιανη, δεν είναι γνωστός. Ταυτίζεται τοπογραφικά με τον γνωστό παλιό οικισμό του Αγίου Μηνά με την ομώνυμη εκκλησία. Το ρέμα του Αγίου Μηνά είναι συνέχεια του ρέματος Γκορτσίλα προς την πεδιάδα, συνέχεια και στα νότια του ρέματος Τοπόλιανη. Υπάρχει και η βρύση του Αγίου Μηνά. Εδώ και πολλές δεκαετίες στη θέση αυτή έχει εντοπιστεί ένας πολύ ενδιαφέρων αρχαίος οικισμός. Ο χώρος είναι διάσπαρτος με θραύσματα αρχαίων αγγείων, είναι εμφανέστατα τα ίχνη αρχαίου νεκροταφείου και η ακρόπολη του ενδιαφέροντος αυτού οικισμού έχει εντοπιστεί στον υπερκείμενο λόφο Φούρνοι. Ως προς το τοπωνύμιο «Άγιος Νικόλαος» η πιο πιθανή εξήγηση είναι ότι υπήρχε ομώνυμη εκκλησία και οι λιγοστοί κάτοικοί του εγκατέλειψαν τον οικισμό ή μετακινήθηκαν στο Λιτόχωρο και αργότερα, στους ύστερους χρόνους της Τουρκοκρατίας, ο τόπος ξανακατοικήθηκε έχοντας την ονομασία «Άγιος Μηνάς».
Η Topolyani (ή Τοπόλια) στα Ν-ΝΑ του Λιτοχώρου είναι ο εκτεταμένος αρχαιολογικός χώρος, όπου εντοπίστηκαν αρχαιότητες από τη Μέση Εποχή Χαλκού έως και τους Παλαιοχριστιανικούς χρόνους (4ος π.Χ. αιώνας – 300 μ.Χ.). Πιθανολογείται ότι είναι το Μούσειον. Έχει χαρακτηριστεί αρχαιολογικός χώρος και αρκετά ευρήματά του έχουν περιέλθει στην αρχαιολογική υπηρεσία. Παλαιότερα υπήρχαν νερόμυλοι.
Πότε ιδρύθηκε η Τοπόλιανη; Σύμφωνα με τους επιστήμονες, τα τοπωνύμια που έχουν κατάληξη «-ιανη» παρουσιάζονται τον 7ο αιώνα και μετά. Πρόκειται για επίθετα που αναφέρονται σε κάποιο ουσιαστικό και οι ρίζες των τοπωνυμίων αυτών από εθνική άποψη είναι ποικίλης προέλευσης. Η ονοματοδοτική αυτή συνήθεια επεκράτησε για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, μέχρι τον 12ο αιώνα. Αφού, λοιπόν, η κατάληξη «-ιανη» κυριαρχούσε στον ελληνικό χώρο, η Τοπόλιανη ιδρύθηκε την περίοδο αυτή. Προϋπήρχε της επικράτησης των Οθωμανών στην Πιερία και σταδιακά οι κάτοικοί της μετακινήθηκαν στο Λιτόχωρο, το οποίο κατέστη ισχυρός πόλος έλξης κατοίκων άλλων περιοχών.
Η ετυμολογία του τοπωνυμίου Τοπόλιανη δεν είναι εύκολη. Ίσως προέρχεται από τη σλαβική λέξη topol-ia=λεύκα, επειδή υπήρχαν στο χωριό πολλές λεύκες.
Τόσο ο Άγιος Μηνάς (παλιός Άγιος Νικόλαος) όσο και η Τοπόλιανη δεν υφίσταντο στο ελληνικό κράτος ως αυτοτελώς απογεγραμμένοι οικισμοί, και τελικά το 1928 καταργήθηκαν με Υπουργική Απόφαση ως ακατοίκητοι.
Στο οθωμανικό συνοπτικό κατάστιχο καταγράφεται και ο οικισμός Αλωνάκι «σύμφωνα με το αρχικό κατάστιχο». Η φράση αναφέρεται στο αναλυτικό κατάστιχο του παρόντος με τα ανθρωπωνύμια ή σε προηγούμενα κατάστιχα απογραφής των ετών 1466, 1454 και του 1425 που δεν διασώθηκε. Ο οικισμός αυτός της περιοχής του Λιτοχώρου βρισκόταν στη θέση Αλώνια ή Αλώνι, εκεί που σήμερα βρίσκεται η νέα μονή του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω, γνωστή και ως Μετόχι ή Σκάλα. Σύμφωνα με την προφορική μαρτυρία και παράδοση των Λιτοχωριτών η σημερινή περιοχή «Μετόχι ή Σκάλα» λεγόταν Αλώνια ή Αλώνι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, και μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, επειδή ο χώρος χρησιμοποιούνταν για το άλεσμα των δημητριακών ή ως χώρος αποξήρανσης. Ετυμολογικώς η λέξη Αλωνάκι σημαίνει τον χώρο μέσα στο αλώνι, όπου αποθηκεύονται τα δεμάτια που αλέθηκαν ή προορίζονται για άλεσμα.
Ένα επίσημο κατάστιχο με ημερομηνία 15-5-1905 της ιεράς μονής Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω, μάς δίνει ολόκληρη την εικόνα της κτηματικής κατάστασης της μονής, όπως διαμορφώθηκε ως το τέλος της Τουρκοκρατίας. Εκεί βρίσκουμε ότι το Μετόχιον «Σκάλα» ήταν Βακούφι του Καρά Μουσταφά Πασά, ως προς τη κυριότητα ήταν σύγχρονο της ιδρύσεως της μονής και ο τίτλος ιδιοκτησίας είναι με Αυτοκρατορικό φιρμάνι επ’ ονόματι της μονής «Αγίας Τριάδος». Το ιδρυτικό τουρκικό έγγραφο της μονής έχει ημερομηνία 17/26 Απριλίου 1542…. Όταν ο Άγιος Διονύσιος έλαβε έγγραφη άδεια να οικοδομήσει ναό και καταλύματα για τους μοναχούς, στη θέση Αλωνάκι του Λιτοχώρου βρήκε κτηριακή υποδομή από μικρό παλιό οικισμό για να γίνει το απαραίτητο Μετόχι της μονής του Ολύμπου.
Η απογραφή του 1506
Η απογραφή αυτή έγινε στα χρόνια της βασιλείας του σουλτάνου Βαγιαζήτ Β΄ και διενεργήθηκε στις 11-20 του μήνα Rebulevvel 912 εγίρας, δηλαδή την περίοδο 1-10 Αυγούστου του έτους 1506. Η επαρχία του Πλαταμώνα αποτελείται από 21 χωριά και κάτοχος της προσόδου είναι ο Μουσταφά Πασάς.
Στην απογραφή του 1506 αναφέρονται με τη σειρά το Λιτόχωρο, ο Άγιος Νικόλαος και η Τοπόλιανη, ίσως όμως να υπήρχαν κι άλλοι οικισμοί, το Αλωνάκι δεν εντοπίζεται με αυτό το όνομα.
Τα στοιχεία χωριστά για τον καθένα οικισμό αφορούν τον αριθμό των οικογενειών (πλήρεις οικογένειες, οικογένειες χηρών και ενήλικοι άγαμοι), τα ονοματεπώνυμα των αρχηγών οικογενειών, τα προϊόντα και την πρόσοδο του τιμαριούχου τους. Υπολογίζοντας 5μελείς τις πλήρεις οικογένειες και 4μελείς των γυναικών, βρίσκουμε πόσα άτομα ζούσαν στον οικισμό. Λιτόχωρο, Άγιος Νικόλαος και Τοπόλιανη υπάγονταν στο χάσι του Μουσταφά Πασά.
Οι πληροφορίες που υπάρχουν στο κατάστιχο αυτό είναι τόσες πολλές, που ο χρόνος της ομιλίας μου δεν επαρκεί να τις αναφέρω.
Αναλυτικά καταγράφονται: Τα ονοματεπώνυμα των αρχηγών των οικογενειών, των χηρών και των αγάμων. Τα προϊόντα της γης σε κιλά που είναι: σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, κεχρί, λινάρι και σίκαλη.
Τα αμπέλια, ο μούστος και τα κρασοβάρελα. Τα κηπευτικά (μποστάνια). Τα οπωρικά, οι καστανιές. Η μελισσουργία (κυψέλες) και η σηροτροφία (εκτροφή μεταξοσκώληκα, μετάξι). Η κτηνοτροφία (πρόβατα).
Οι νερόμυλοι στον Βύθο και την Τοπόλιανη, οι ιδιοκτήτες τους και τα εργαστήρια υφασμάτων. Και φυσικά ο φόρος που εισέπραττε ο τιμαριούχος από κάθε προϊόν ξεχωριστά.
ΛΙΤΟΧΩΡΟ
Karye-i Litohoro tabi-i Platemena an hassaha-i mezkur (Hazreti Mustafa Pasa): Χωριό του Λιτοχώρου που υπάγεται στον Πλαταμώνα, από τα Χάσια του Μουσταφά Πασά εστίες (νοικοκυριά) 77 χήρες 18
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Karye-i Ayo Nikola tabi-i Platemena an hassa-yi mezkur: Χωριό του Αγίου Νικολάου που υπάγεται στον Πλαταμώνα, από τα Χάσια του Μουσταφά Πασά εστίες (νοικοκυριά) 12 άγαμος 1 χήρες 4
Ο οικισμός του Αγίου Νικολάου είχε κοινά σύνορα με την Τοπόλιανη και συγκρίνοντας τα απογραφικά μεγέθη του 1485 με του 1506, παρατηρούμε ότι υπάρχει μικρή αύξηση των οικογενειών.
ΤΟΠΟΛΙΑΝΗ
Karye-i Topolyani, tabi-i Platemena an hassaha-yi mezkur: Χωριό της Τοπόλιανης που υπάγεται στον Πλαταμώνα, από τα Χάσια του Μουσταφά Πασά εστίες (νοικοκυριά) 28 άγαμοι 2 χήρες 6
Η απογραφή του 1521
Μόλις ένα χρόνο μετά την ανάρρησή του στον θρόνο, ο σουλτάνος Σουλεϊμάν Μεγαλοπρεπής διατάσσει τη διενέργεια απογραφής στην περιφέρεια των Τρικάλων. Τα δεδομένα της απογραφής του 1521 καταγράφονται στο φορολογικό κατάστιχο Tapu Tahrir Defterleri υπ’ αρ. 105. Το κατάστιχο είναι συνοπτικό και σ’ αυτό αποτυπώνεται ο φορολογούμενος πληθυσμός του Λιτοχώρου και το συνολικό ποσό του φόρου σε «άσπρα» που κατέβαλλε το χωριό, το οποίο υπάγεται στο ζιαμέτι και τον ναχιγιέ του Πλαταμώνα. Στο κατάστιχο δεν σημειώνονται αναλυτικά τα ονοματεπώνυμα των φορολογούμενων, αλλά μόνο ο συνολικός αριθμός των εστιών, των χήρων και των αγάμων που φορολογούνται.
Karye-i Litohor tabi’ i mezkur [nahiye Platamona]: Χωριό Λιτόχωρο υπαγόμενο στον παραπάνω [ναχιγιέ Πλαταμώνα] εστίες (νοικοκυριά) 108 χήρες 18 άγαμοι 12 φοροπρόσοδος 4320
Στο Λιτόχωρο κατοικούσαν μόνο χριστιανοί και δεν επισημαίνεται η παρουσία μουσουλμάνων. Διαπιστώνουμε ότι στα χρόνια που μεσολάβησαν από την προηγούμενη απογραφή του 1506, ο φορολογούμενος πληθυσμός του οικισμού έχει αυξηθεί. Τα νούμερα δείχνουν ότι η περιοχή συγκροτεί μια ισχυρή δημογραφική ζώνη, η οποία συναγωνίζεται πληθυσμιακά πολλά χωριά τού σαντζακιού των Τρικάλων, ενώ στην επαρχία Πλαταμώνα κατέχει πρωτεύουσα θέση.
Παρατηρούμε ότι στην οθωμανική πηγή του 1521 δεν αποτυπώνονται οι οικισμοί της Τοπόλιανης, του Αγίου Νικολάου, ακόμη και το Αλωνάκι. Καθώς και πολλοί άλλοι οικισμοί του nahiye Platamona δεν καταγράφονται, μόνον εκτιμήσεις μπορούμε να κάνουμε για τον τρόπο της κάρπωσης των προσόδων τους, για τυχόν απαλλαγή ή ευνοϊκότερη μεταχείριση στη φορολογία, όμως έχουμε το δικαίωμα να σκεφτούμε ότι ίσως οι οικισμοί αυτοί ερημώθηκαν ή οι κάτοικοί τους μετακινήθηκαν στο Λιτόχωρο κλπ. Η μη ύπαρξή τους στο οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1521 δεν συνεπάγεται ότι έπαυσαν να υπάρχουν.
Η απογραφή του 1570
Η απογραφή του 1570 διενεργήθηκε με εντολή του σουλτάνου Σελήμ Β΄ και σώζεται σε τρία αναλυτικά κατάστιχα της Κωνσταντινούπολης και της Άγκυρας.
Στο οθωμανικό κατάστιχο του 1570 δεν υπάρχει καταγραφή πληθυσμού για το Λιτόχωρο. Το Λιτόχωρο αναφέρεται (καταγράφεται) στα χωριά που ανήκουν στο βακούφι του μακαρίτη Μουσταφά Πασά. Το Λιτόχωρο σιγά-σιγά απέκτησε ειδική φορολογική μεταχείριση και οι χριστιανοί κάτοικοί του, όπως και άλλων οικισμών του Πλαταμώνα, ήταν απαλλαγμένοι από έκτακτους φόρους.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Υποστηρίζουμε ότι το Λιτόχωρο έχει ζωή 7, περίπου, αιώνων. Ιδρύθηκε με την ονομασία αυτή και στη σημερινή του θέση στα τέλη του 14ου αιώνα, σε μια περίοδο που ήταν ταραχώδης
Αυτή την εποχή, κάτοικοι άλλων περιοχών υποχρεώνονται να μετακινηθούν και να δημιουργήσουν νέους οικισμούς που τους παρείχαν περισσότερη ασφάλεια. Τον 14ο αιώνα επήλθε η παρακμή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και η σταδιακή επικράτηση των Οθωμανών. Το Λιτόχωρο ιδρύθηκε στις υπώρειες του Ολύμπου, οι κάτοικοί του πάντοτε ήταν Έλληνες και χριστιανοί και όντας σε περιοχή λιγότερο ευπρόσβλητη από τους Τούρκους, έμεινε ελεύθερο, δεν έγινε τσιφλίκι, έγινε κεφαλοχώρι.
Επανερχόμενος στα προαναφερθέντα πληθυσμιακά δεδομένα των οθωμανικών απογραφικών κατάστιχων, θα σταθούμε σ’ αυτά του έτους 1521, οπότε το Λιτόχωρο αναφέρεται με 650 κατοίκους. Στον συναξαριστή και στον βίο του αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω αλλά και στο τουρκικό έγγραφο της άδειας του 1542 για την οικοδόμηση της μονής, αναφέρονται ορισμένες λεπτομέρειες όπως ο χαρακτηρισμός του οικισμού ως «κώμη» (μικρή κωμόπολη, χωριό που διαθέτει ανεπτυγμένη οικονομική και πολιτιστική ζωή), η ύπαρξη ιερέως και προκρίτων (αρχόντων), η αμπελοκαλλιέργεια, η γεωργία, η κατεστραμμένη Μονή της Αγίας Τριάδος στον Όλυμπο κειμένη «εν τω βακουφικώ χωρίω Λιτόχωρον» που επισκευάζεται και ανακαινίζεται κλπ. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι το Λιτόχωρο ήταν ένας παλαιός οικισμός και ότι στις αρχές του 16ο αιώνα είχε σημαντικό πληθυσμό, καλή υποδομή και παράλληλα κάποια οικονομική άνεση.
Από τις απογραφές που εξετάσαμε παραπάνω, το Λιτόχωρο καταγράφεται τον 15ο αιώνα, αυτό όμως δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι δεν υπήρχε προηγουμένως, όπως βέβαια δεν σημαίνει ότι όσοι οικισμοί δεν επαναλαμβάνονται στις καταστιχώσεις ερημώθηκαν. Τα οθωμανικά κατάστιχα καταγράφουν τους οικισμούς με βάση την υπαγωγή τους στο ένα ή το άλλο τιμάριο και συνεπώς είναι λογικό να μην περιλαμβάνονταν οι ίδιοι οικισμοί σε ορισμένες πηγές μια συγκεκριμένη εποχή και να εμφανίζονταν σε επόμενες ή προηγούμενες.
Ως προς τα εισοδήματα (πρόσοδος) φαίνεται ότι δεν ακολουθούν την ίδια ανοδική τάση του πληθυσμού. Η φορολογία για πολλούς λόγους μπορεί να παρουσιάζει στασιμότητα, άνοδο ή και μείωση κι αυτό μπορεί να οφείλεται σε φοροαπαλλαγές, ελαφρύνσεις αλλά κάλλιστα και σε μείωση της παραγωγής.
Προσπάθησα στο μέτρο του δυνατού να συνθέσω το οικιστικό πλέγμα του Λιτοχώρου κατά τον 15ο και 16ο αιώνα και να παρακολουθήσω την εξέλιξη της εδραίωσής του, δηλαδή πότε κτίστηκε, πότε ιδρύθηκε.
Ο Άγιος Διονύσιος εν Ολύμπω με τρόπο αφοπλιστικά απλό ένωσε τον ουρανό με τη γη, «πέρασε» από το κατ’ εικόνα στο καθ’ ομοίωσιν, χωρίς να μείνει αμέτοχος των γεγονότων της περιοχής του Ολύμπου και του Λιτοχώρου, χωρίς να στερήσει το «ύδωρ το ζων» από τους σύγχρονούς του που διψούσαν για Θεό και αληθινή ζωή.
Η αγιότητά του δεν ήταν απλά «ορθότητα» ή «τιμιότητα», ήταν εκείνο το ύψος κατά το οποίο πλημμυρισμένος με τη χάρη του Θεού, την διοχέτευσε στους κατοίκους του Ολύμπου και της Πιερίας, στο Λιτόχωρο.
Ο Σύλλογος των εν Θεσσαλονίκη Λιτοχωριτών ας έχει την αγία ευχή του οσίου Διονυσίου του εν Ολύμπω.Ο πρόεδρος και τα μέλη να αξιώνονται να τιμούν τη σεπτή μνήμη του και εμείς να παραδειγματιζόμαστε από τον βίο του.
«ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η παραπάνω ομιλία εκφωνήθηκε την 29 Ιαν 2023, ημέρα Κυριακή, στην αίθουσα του Συλλόγου των εν Θεσσαλονίκη Λιτοχωριτών, στην εορτή της μνήμης του Αγίου Διονυσίου».
Μόλις ένα χρόνο μετά την ανάρρησή του στον θρόνο, ο σουλτάνος Σουλεϊμάν Μεγαλοπρεπής διατάσσει τη διενέργεια απογραφής στην περιφέρεια των Τρικάλων. Τα δεδομένα της απογραφής του 1521 καταγράφονται στο φορολογικό κατάστιχο Tapu Tahrir Defterleri υπ’ αρ. 105. Το κατάστιχο είναι συνοπτικό και σ’ αυτό αποτυπώνεται ο φορολογούμενος πληθυσμός του Λιτοχώρου και το συνολικό ποσό του φόρου σε «άσπρα» που κατέβαλλε το χωριό, το οποίο υπάγεται στο ζιαμέτι και τον ναχιγιέ του Πλαταμώνα. Στο κατάστιχο δεν σημειώνονται αναλυτικά τα ονοματεπώνυμα των φορολογούμενων, αλλά μόνο ο συνολικός αριθμός των εστιών, των χήρων και των αγάμων που φορολογούνται.
Karye-i Litohor tabi’ i mezkur [nahiye Platamona]: Χωριό Λιτόχωρο υπαγόμενο στον παραπάνω [ναχιγιέ Πλαταμώνα] εστίες (νοικοκυριά) 108 χήρες 18 άγαμοι 12 φοροπρόσοδος 4320
Στο Λιτόχωρο κατοικούσαν μόνο χριστιανοί και δεν επισημαίνεται η παρουσία μουσουλμάνων. Διαπιστώνουμε ότι στα χρόνια που μεσολάβησαν από την προηγούμενη απογραφή του 1506, ο φορολογούμενος πληθυσμός του οικισμού έχει αυξηθεί. Τα νούμερα δείχνουν ότι η περιοχή συγκροτεί μια ισχυρή δημογραφική ζώνη, η οποία συναγωνίζεται πληθυσμιακά πολλά χωριά τού σαντζακιού των Τρικάλων, ενώ στην επαρχία Πλαταμώνα κατέχει πρωτεύουσα θέση.
Παρατηρούμε ότι στην οθωμανική πηγή του 1521 δεν αποτυπώνονται οι οικισμοί της Τοπόλιανης, του Αγίου Νικολάου, ακόμη και το Αλωνάκι. Καθώς και πολλοί άλλοι οικισμοί του nahiye Platamona δεν καταγράφονται, μόνον εκτιμήσεις μπορούμε να κάνουμε για τον τρόπο της κάρπωσης των προσόδων τους, για τυχόν απαλλαγή ή ευνοϊκότερη μεταχείριση στη φορολογία, όμως έχουμε το δικαίωμα να σκεφτούμε ότι ίσως οι οικισμοί αυτοί ερημώθηκαν ή οι κάτοικοί τους μετακινήθηκαν στο Λιτόχωρο κλπ. Η μη ύπαρξή τους στο οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1521 δεν συνεπάγεται ότι έπαυσαν να υπάρχουν.
Η απογραφή του 1570
Η απογραφή του 1570 διενεργήθηκε με εντολή του σουλτάνου Σελήμ Β΄ και σώζεται σε τρία αναλυτικά κατάστιχα της Κωνσταντινούπολης και της Άγκυρας.
Στο οθωμανικό κατάστιχο του 1570 δεν υπάρχει καταγραφή πληθυσμού για το Λιτόχωρο. Το Λιτόχωρο αναφέρεται (καταγράφεται) στα χωριά που ανήκουν στο βακούφι του μακαρίτη Μουσταφά Πασά. Το Λιτόχωρο σιγά-σιγά απέκτησε ειδική φορολογική μεταχείριση και οι χριστιανοί κάτοικοί του, όπως και άλλων οικισμών του Πλαταμώνα, ήταν απαλλαγμένοι από έκτακτους φόρους.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Υποστηρίζουμε ότι το Λιτόχωρο έχει ζωή 7, περίπου, αιώνων. Ιδρύθηκε με την ονομασία αυτή και στη σημερινή του θέση στα τέλη του 14ου αιώνα, σε μια περίοδο που ήταν ταραχώδης
Αυτή την εποχή, κάτοικοι άλλων περιοχών υποχρεώνονται να μετακινηθούν και να δημιουργήσουν νέους οικισμούς που τους παρείχαν περισσότερη ασφάλεια. Τον 14ο αιώνα επήλθε η παρακμή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και η σταδιακή επικράτηση των Οθωμανών. Το Λιτόχωρο ιδρύθηκε στις υπώρειες του Ολύμπου, οι κάτοικοί του πάντοτε ήταν Έλληνες και χριστιανοί και όντας σε περιοχή λιγότερο ευπρόσβλητη από τους Τούρκους, έμεινε ελεύθερο, δεν έγινε τσιφλίκι, έγινε κεφαλοχώρι.
Επανερχόμενος στα προαναφερθέντα πληθυσμιακά δεδομένα των οθωμανικών απογραφικών κατάστιχων, θα σταθούμε σ’ αυτά του έτους 1521, οπότε το Λιτόχωρο αναφέρεται με 650 κατοίκους. Στον συναξαριστή και στον βίο του αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω αλλά και στο τουρκικό έγγραφο της άδειας του 1542 για την οικοδόμηση της μονής, αναφέρονται ορισμένες λεπτομέρειες όπως ο χαρακτηρισμός του οικισμού ως «κώμη» (μικρή κωμόπολη, χωριό που διαθέτει ανεπτυγμένη οικονομική και πολιτιστική ζωή), η ύπαρξη ιερέως και προκρίτων (αρχόντων), η αμπελοκαλλιέργεια, η γεωργία, η κατεστραμμένη Μονή της Αγίας Τριάδος στον Όλυμπο κειμένη «εν τω βακουφικώ χωρίω Λιτόχωρον» που επισκευάζεται και ανακαινίζεται κλπ. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι το Λιτόχωρο ήταν ένας παλαιός οικισμός και ότι στις αρχές του 16ο αιώνα είχε σημαντικό πληθυσμό, καλή υποδομή και παράλληλα κάποια οικονομική άνεση.
Από τις απογραφές που εξετάσαμε παραπάνω, το Λιτόχωρο καταγράφεται τον 15ο αιώνα, αυτό όμως δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι δεν υπήρχε προηγουμένως, όπως βέβαια δεν σημαίνει ότι όσοι οικισμοί δεν επαναλαμβάνονται στις καταστιχώσεις ερημώθηκαν. Τα οθωμανικά κατάστιχα καταγράφουν τους οικισμούς με βάση την υπαγωγή τους στο ένα ή το άλλο τιμάριο και συνεπώς είναι λογικό να μην περιλαμβάνονταν οι ίδιοι οικισμοί σε ορισμένες πηγές μια συγκεκριμένη εποχή και να εμφανίζονταν σε επόμενες ή προηγούμενες.
Ως προς τα εισοδήματα (πρόσοδος) φαίνεται ότι δεν ακολουθούν την ίδια ανοδική τάση του πληθυσμού. Η φορολογία για πολλούς λόγους μπορεί να παρουσιάζει στασιμότητα, άνοδο ή και μείωση κι αυτό μπορεί να οφείλεται σε φοροαπαλλαγές, ελαφρύνσεις αλλά κάλλιστα και σε μείωση της παραγωγής.
Προσπάθησα στο μέτρο του δυνατού να συνθέσω το οικιστικό πλέγμα του Λιτοχώρου κατά τον 15ο και 16ο αιώνα και να παρακολουθήσω την εξέλιξη της εδραίωσής του, δηλαδή πότε κτίστηκε, πότε ιδρύθηκε.
Ο Άγιος Διονύσιος εν Ολύμπω με τρόπο αφοπλιστικά απλό ένωσε τον ουρανό με τη γη, «πέρασε» από το κατ’ εικόνα στο καθ’ ομοίωσιν, χωρίς να μείνει αμέτοχος των γεγονότων της περιοχής του Ολύμπου και του Λιτοχώρου, χωρίς να στερήσει το «ύδωρ το ζων» από τους σύγχρονούς του που διψούσαν για Θεό και αληθινή ζωή.
Η αγιότητά του δεν ήταν απλά «ορθότητα» ή «τιμιότητα», ήταν εκείνο το ύψος κατά το οποίο πλημμυρισμένος με τη χάρη του Θεού, την διοχέτευσε στους κατοίκους του Ολύμπου και της Πιερίας, στο Λιτόχωρο.
Ο Σύλλογος των εν Θεσσαλονίκη Λιτοχωριτών ας έχει την αγία ευχή του οσίου Διονυσίου του εν Ολύμπω.Ο πρόεδρος και τα μέλη να αξιώνονται να τιμούν τη σεπτή μνήμη του και εμείς να παραδειγματιζόμαστε από τον βίο του.
«ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η παραπάνω ομιλία εκφωνήθηκε την 29 Ιαν 2023, ημέρα Κυριακή, στην αίθουσα του Συλλόγου των εν Θεσσαλονίκη Λιτοχωριτών, στην εορτή της μνήμης του Αγίου Διονυσίου».
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου